احساس شرمساری، نگاه بدبینانه دیگران، محدود کردن و قطع رابطه اطرافیان، انزوا، ترک تحصیل و گرایش به رفتارهای پرخطر و بزه‌کاری درصورت نبود حمایت‌های فرهنگی و الگوهای اخلاقی و عاطفی در خانواده تنها بخشی از مشکلاتی است که خانواده‌های زندانیان و فرزندان آن‌ها را تهدید می‌کند.
از همان لحظه که نان‌آور آن‌ها راهی زندان می‌شود، در معرض آسیب‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی‌و... زیادی قرار می‌گیرند. در بیشتر مواقع، مشکلات اقتصادی نخستین دغدغه خانواده زندانیان است که در صورت حمایت نکردن از این خانواده‌ها شاهد رشد چشمگیر طلاق همسران زندانیان، ترک تحصیل فرزندان، ناهنجاری‌های اجتماعی و روانی، گرایش اعضای خانواده به مشاغل کاذب و تکدی‌گری خواهیم بود.
به همین دلیل است که ضرورت دارد حمایت از این خانواده‌ها گسترش یابد تا در آینده، شاهد ورود تعداد قابل‌توجهی از اعضای خانواده زندانیان به حوزه آسیب های اجتماعی نباشیم.
منوچهر رحمانی؛ مدیرعامل انجمن حمایت زندانیان به بهانه پنجم خرداد، روز نسیم مهر در گفت و گو با ما از دغدغه‌های این خانواده‌ها و حمایتی که از آن‌ها می‌شود گفته است.
معمولاً خانواده زندانیان بیش از همه با چه مسائل و مشکلاتی مواجه اند؟
زمانی که فردی زندانی می‌شود، خانواده او با انبوهی از مشکلات مواجه می‌شود که در ایجاد آن نقشی ندارند؛ این موضوع می‌تواند در نبود چتر حمایتی از سوی جامعه، آسیب‌های متعدد اجتماعی، فرهنگی، روان‌شناختی و اقتصادی برای همسر و فرزندان زندانیان را رقم بزند که دامنه آن در بسیاری از مواقع از جرم اصلی گسترده‌تر می‌شود. چه‌بسا فرد مجرم در زندان از امکانات مناسب برخوردار باشد اما خانواده او به دلیل نبود امکانات و بی‌توجهی، درمعرض انواع آسیب‌ها قرار می‌گیرند.
مهم‌ترین اولویت این خانواده‌ها مسائل اقتصادی و معیشتی از جمله مسکن و مایحتاج اولیه زندگی است. علاوه بر آن مسائل مربوط به بهداشت، درمان و تحصیل فرزندان نیز بخش عمده‌ای از مشکلات آن ها را در بر می گیرد.
البته نگاه‌های سنگین جامعه دغدغه‌دیگری است که خانواده زندانیان با آن مواجه‌اند و همین مسئله موجب می‌شود این افراد از جامعه طرد شوند و به تبع آن زمینه بیکاری و در نهایت مجرم شدن آن‌ها را فراهم می‌کند و در این شرایط حمایت از خانواده زندانیان اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و باید در جامعه فرهنگ‌سازی شود که حساب خانواده زندانیان از خود زندانی جدا شود تا آسیب‌پذیری خانواده زندانیان کاهش یابد.
به همین دلیل و به منظور کاهش آسیب در این خانواده ها موضوع توانمندسازی آنان را در اولویت برنامه‌ها داریم؛ وقتی سرپرست خانواده زندانیان وارد زندان می‌شود مشکلات مالی، عاطفی، اجتماعی و فرهنگی گریبان‌گیر این خانواده‌ها می‌شود و برای خانواده مشخص نیست فرد زندانی، چه زمانی به خانواده بر می‌گردد، بنابراین علاوه بر فراهم ساختن زمینه‌های اشتغال، خدماتی از جمله آموزش، تامین کمک هزینه معیشت، کمک هزینه مسکن و هرآنچه که یک خانواده نیازمند آن است - در حد مقدورات و به اندازه کمک خیران- از این خانواده‌ها حمایت می‌شود.
حمایت‌های دولتی از خانواده زندانیان را چگونه ارزیابی می‌کنید و چه راه‌های نرفته‌ای را باید پیمود تا این افراد کمتر دچار آسیب شوند؟
در کشور ما موضوع حمایت از خانواده زندانیان قدمتی بیش از ۸۰ سال دارد، قالب معروف و جاافتاده‌ای که برای این منظور تشکیل شده انجمن‌های حمایت با ساختار ترکیبی حقوقی و حقیقی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم این ساختار با برخی تغییرات جزئی استمرار داشته است.
این انجمن‌ها بدون هیچ‌گونه بودجه دولتی اداره می‌شوند و کمک به خانواده‌ها بیشتر از طریق کمک‌های مردمی انجام می‌شود. البته در نبود کمک‌های دولتی، حمایت خیران به‌تنهایی پاسخگوی این نیازها نیست؛ همچنین حمایت‌های مقطعی با سرانه‌های بسیار پایین هیچ مشکلی را برطرف نمی‌کند.
ازاین‌رو، باید با یک برنامه‌ریزی هماهنگ تسهیلات و حمایت‌ها در راستای توان‌افزایی خانواده‌های زندانیان به کار گرفته شود تا در یک فرآیند طراحی شده، پس از گذشت مدتی از حمایت‌های هدفمند، خانواده‌ها به استقلال کافی برسند و بتوانند براساس ایده‌های خود، برای بهبود وضعیت زندگی‌شان اقدام کنند.
با توجه به اینکه کمیته امداد امام خمینی(ره) از جمله نهادهایی است که از سال ۱۳۷۵ وظیفه حمایت از خانواده‌های افراد زندانی و زیر پوشش قرار دادن آنان را عهده‌دار شده است، خانواده‌های نیازمند حمایت چگونه تحت پوشش این نهاد قرار می‌گیرند؟
به منظور حمایت از زندانیان نیازمند و خانواده آن‌ها، تفاهم‌نامه‌ای بین سازمان زندان‌ها و کمیته امداد امام خمینی (ره) طی سال‌های اخیر منعقد شده که این تفاهم نامه اواخر فروردین سال جاری نیز تمدید شده و به امضای روسای سازمان زندان‌ها و کمیته امداد رسیده است. براین اساس انجمن‌های حمایت نیز پس از ارایه خدمات اولیه به خانواده‌های زندانیان با معرفی این خانواده‌ها به کمیته امداد شهر و استان خود می‌توانند از خدمات کمیته امداد تا آزادی زندانی خود بهره‌مند شوند.
آیا در انتخاب خانواده هایی که مورد حمایت قرار می‌گیرند با توجه به نوع جرم زندانی تفاوتی وجود دارد؟
حساب زندانیان از حساب خانواده‌هایشان جدا است چرا که معتقدیم خانواده زندانیان بی‌تقصیرند بنابراین نظام اسلامی خود را نسبت به این خانواده مسئول و متعهد می‌داند.
ملاک هایی که برای کمک به هر خانواده لحاظ می‌شود چیست؟ کمک‌هایی که به خانواده‌ها می‌شود چقدر است، چگونه به آن‌ها ارائه می‌شود؟
پس از تشکیل پرونده حمایتی برای یک خانواده زندانی بازدید از منزل این خانواده‌ها توسط مددکاران ما انجام می‌شود نیازسنجی می‌شوند. سپس براساس شرایط زندگی آنان خدماتی از قبیل تامین لوازم منزل، مستمری، و... به آن‌ها ارایه می‌شود. این خدمات برای مدت ۶ ماه و بصورت مستمر است و پس از آن به کمیته امداد برای تحت پوشش دایم تا آزادی قرار می‌گیرند.
اعتبار این کمک‌ها از چه منابعی تامین می‌شود؟
منابع مالی آن از طریق کمک‌های مردمی، خیران و همچنین فعالیت‌های محدود اقتصادی تامین می‌شود. منظور از فعالیت اقتصادی همان کارگاه‌ها و فروشگاه‌های پیرامون زندان‌هاست که زندانیان در آن‌ها مشغول فعالیت هستند.
چه تعداد خانواده زندانی تحت پوشش این حمایت‌ها قرار دارند و چه تعداد تحت پوشش هیچ حمایتی نیستند؟
حدود ۵۸ هزار خانواده زندانی در سراسر کشور تحت پوشش انجمن‌های حمایت از زندانیان هستند که این تعداد حدود ۲ هزار و ۹۰۰ خانواده ساکن تهران هستند. با این حال تعدادی زیادی خانواده زندانی نیازمند حمایت در کشور هستند که هنوز تحت پوشش هیچ‌گونه حمایتی قرار نگرفته‌اند.
نقش انجمن‌های حمایت در حمایت از خانواده زندانیان در کشور چیست، نظارت بر این انجمن‌ها به چه صورت است و چند انجمن در کل کشور فعالیت دارند؟
انجمن حمایت زندانیان با توجه به رسالت خود که حمایت مادی و معنوی از زندانیان و خانواده‌های آن‌هاست، نقش مهمی در پیشگیری از گسترش آسیب در میان خانواده‌های زندانیان و تحقق اهداف پیشگیرانه دارد.
این انجمن ها از طریق هیئت مدیره اداره می‌شوند و سازمان زندان‌ها نیز بر روند کار آن‌ها نظارت کلی دارد. ترکیب حقوقی شامل دادستان، رئیس زندان و رئیس کمیته امداد (در برخی شهرستان‌ها) به اضافه سه نفر معتمد به انتخاب رئیس زندان همان شهر یا استان است. ترکیب حقوقی در مرکز نیز شامل نماینده دادستان کل کشور، رئیس سازمان زندان‌ها و دادستان تهران و سه نفر معتمد می‌شود.
اکنون ۲۳۲ انجمن حمایت زندانیان در سطح کشور وجود دارد که دارای اساسنامه واحد هستند اما به‌صورت مستقل و غیرانتفاعی فعالیت دارند و تلاش می‌کنند از آلام خانواده زندانیان بکاهند.
نظر شما